कस्ता व्यक्ति बुद्धिमान र पुरुषार्थी ?

विदुर नीति, जो जीवन र जगतलाई बुझ्ने दर्शन हो । विदुर महाभारतका एक विद्वान पात्र हुन् । महाभारतमा उनको विद्वतालाई प्रष्ट्याइएको छ । विदुर नीति जीवन–युद्धका नीति होइन, जीवन–प्रेम, जीवन व्यवहारको नीति हो । राज्य व्यवस्था, व्यवहार र दिशा निर्देशक सिद्धान्तको नीतिमा जसरी चाणक्य नीतिको विशेष स्थान छ, त्यसैगरी सत्य–असत्य, सही–गलतको स्पष्ट निर्देश र विवेचनाका दृष्टिले विदुर नीतिको खास महत्व छ ।

बुद्धिमान को ?
१. आफ्नो वास्तविक स्वरुपको ज्ञान भएको । उद्यम गर्ने । दुख सहने शक्ति भएका र धर्ममा स्थिरता । यी गुणले व्यक्तिलाई पुरुषार्थ बनाउँछ ।

२. ज्ञानी र बुद्धिमान पुरुष शक्ति अनुसार काम गर्ने इच्छा गर्छ । साथै त्यसलाई कुशलतापूर्वक सम्पन्न गर्छ । कुनैपनि बस्तुलाई तुच्छ सम्झेर त्यसको अवहेलना गर्दैन ।

३. जो व्यक्ति कुनेपनि कुरालाई चाडै बुझ्छन् । त्यस कुरालाई धैर्यतापूर्वक सुन्छन् । र, आफ्नो काम बुद्धिमानीपूर्वक सम्पन्न गर्छ ।

४. बुद्धिमान तथा ज्ञानी व्यक्ति दुर्लभ बस्तुको कामना गर्दैनन् । न त गुमाएको कुरामा शोक गर्छ । विपत्तिको घडीमा पनि बिचलित हुँदैन ।

५. जुन व्यक्ति पहिला नै निश्चित गरेको रुपरेखा बनाएर काम सुरु गर्छ । साथै कामको क्रममा रोकिदैन । समयलाई गुमाउँदैन । मनलाई बसमा राख्छ । उहि बुद्धिमान हुन् ।

६. ज्ञानी पुरुष जहिले पनि श्रेष्ठ काममा रुची राख्छन् । उन्नतीका लागि काम गर्छन् ।

७. राम्रो काम अपनाएका । नराम्रो कर्मबाट टाढा रहेका । साथसाथै जो श्रद्धालु पनि हुन्छन्, यस्तो सद्गुण बुद्धिमान हुनुको लक्षण हो ।

७. क्रोध, हर्ष, गर्व, लज्जा, उदंडता तथा स्वंमलाई पूज्य सम्झने, यस्तो भावबाट जो भड्किएका छैनन्, उही बुद्धिमान हुन् ।

८. जुन व्यक्तिको काममा न सर्दी, न गर्मी । न भय, न अनुराग । न सम्पति न दरिद्रता हुन्छ । उही बुद्धिमान हुन् ।

९. जुन व्यक्ति निर्णय र धर्मको अनुशरण गर्छ । भोग विलासलाई त्याग गरेर पुरुषार्थ रोज्छ, उही बुद्धिमान हुन् ।

१०. जुन व्यक्ति आफुलाई आदर–सम्मान हुँदा पनि अहंकार गर्दैन । साथै अपमान हुँदा पनि दुखी तथा विचलित हुँदैन । उहि बुद्धिमान हुन् ।

११. जुन व्यक्ति प्रकृतिको सबै पदार्थको वास्तविक ज्ञान राख्छन् । सबै कार्य गर्नका लागि उचित ढंग पु¥याउँछ । उहि बुद्धिमान् हुन् ।

१२. जो निर्भिक भएर कुरा गर्छ । कुनैपनि बिषयमा राम्ररी बोल्न सक्छ । तर्क–विर्तकमा कुशल छ । प्रतिभाशाली छ । र, शास्त्रमा लेखिएको कुरा चाडै बुझ्ने क्षमता राख्छन् । उही बुद्धिमान् हुन् ।