क्यान्सरदेखि हृदयाघातसम्मको ओखती ‘खरबुजा’

काठमाडौं । ‘खरबुजा’ फलसँग अपरिचित सायद धेरै कम मानिस होलान् । यसलाई अंग्रेजीमा ‘वाटर मेलन’ र नेपालीमा खरबुजा वा तरबुजा पनि भन्ने गरिएको छ । पहाडी भेकका केही मानिस भने यो फलको सम्बन्धमा कम जानकार छन् । तर तराई अनि पहाडका धेरै सहरमा भने यो फल गर्मीका बेला धेरै नै लोकप्रिय छ । ‘खरबुजा’ एकवर्षीय लहरे बाली हो ।

‘खरबुजा’ भनेको कुकर्बिटासिया (वैज्ञानिक नाम– सिट्रलस लेनेटस) वर्गमा पर्ने लहरे तथा फूल फुल्ने बिरुवा हो । यो विशेषगरी गर्मी हावापानीमा हुने फल हो । यो तुसारो, हिउँ पर्ने लेकाली तथा चिसो पहाडी ठाउँमा उत्पादन हुँदैन ।

खरबुजाको उत्पादन चार हजार वर्ष पहिले उत्तरपूर्वी अफ्रिकामा सुरु भएको मानिन्छ । यो फल गर्मीजन्य रोग रोकथाम गर्न उपयोगी हुन्छ । यस्तै गर्मीमा प्यास मेटाउन तथा शीतलता प्रदान गर्न पनि उत्तम मानिन्छ । यो एन्टिअक्सिडेन्ट, भिटामिन ‘ए’ र ‘सी’ सहित पोषक तत्त्वहरूले भरिएको हुन्छ ।

शरीरलाई आवश्यक पानी
हाइड्रेटेड हाम्रो शरीरलाई राम्रोसँग काम गर्न महत्त्त्वपूर्ण छ । पानीको मात्रा बढी भएको खानाले मानव शरीरलाई राम्रोसँग काम गर्न मद्दत गर्छ । खरबुजामा ९२ प्रतिशत पानी हुन्छ । यसमा पानी बढी भएका कारण कम क्यालोरी घनत्व छ । कम क्यालोरी घनत्व भएको खरबुजा खाँदा लामो समय भोक मेटिएको महसुस गराएर तौल व्यवस्थापनमा मद्दत मिल्ने हुन्छ । खरबुजामा भएको पानीले मानिसलाई हाइड्रेटेड राख्न मद्दत गर्न सक्छ । हाइड्रेटेडले समग्र स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ ।

आवश्यक पोषक तत्त्व र क्यालोरी कम
खरबुजामा पोटासियम, म्याग्नेसियम र भिटामिन ए र सीसहित विभिन्न प्रकारका पोषक तत्त्व हुन्छन् । यसमा क्यालोरीको मात्रा पनि अपेक्षाकृत कम हुन्छ । खरबुजामा कम क्यालोरी, कार्बोहाइड्रेट, फाइबर, चिनी, प्रोटिन, बोसो, भिटामिन ए, भिटामिन सी, पोटासियम, म्याग्नेसियमलगायत पोषण तत्त्वहरू हुन्छन् । खरबुजा सिट्रुलिनको एक समृद्ध स्रोत हो । यसमा उपलब्ध एक एमिनो एसिड जसले स्वास्थ्यमा गतिलो सुधार गर्न सक्छ ।

यस फलमा भिटामिन सी, क्यारोटीनोइड्स, लाइकोपिन र ‘कुकुरबिटासिन ई’सहित एन्टिअक्सिडेन्टहरू पाइन्छ । खरबुजाले शरीरलाई हानि पुर्याउने अनावश्यक तत्त्वहरूलाई नष्ट गरिदिन्छ । मधुमेह, हृदय रोग र क्यान्सरजस्ता अवस्थाहरू निम्त्याउन सक्ने तत्त्वलाई नष्ट गरिदिन्छ । यसर्थ खरबुजामा पर्याप्त मात्रामा भिटामिन ए र सीसहित धेरै पोषक तत्त्वहरू छन् । यसले लाइकोपिन र कुकुरबिटासिन ई जस्ता एन्टिअक्सिडेन्टहरू पनि प्रदान गर्दछ ।

क्यान्सर प्रतिरोधमा उपयोगी
खरबुजामा पाइने लाइकोपिन र कुकुरबिटासिन ईलगायत सम्भावित क्यान्सर प्रतिरोधी तत्त्वहरू हुन् । लाइकोपिन तत्त्व पाइने खरबुजाको सेवनले प्रोस्टेट र कोलोरेक्टल क्यान्सरजस्ता केही प्रकारको क्यान्सरको जोखिम कम गर्न मद्दत गर्छ ।

लाइकोपिनले इन्सुलिनजस्तो ग्रोथ फ्याक्टरको रगतको स्तर घटाएर कोषिका विभाजनलाई बढावा दिने हर्मोनलाई कम गर्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । विशेषगरी कोषिका विभाजन अनियन्त्रित हुँदा क्यान्सर हुन्छ । कोषिकालाई खरबुजामा भएको तत्त्वले विभाजन हुँनै दिँदैन । खरबुजामा बिरुवाका यौगिक तत्त्वहरू हुन्छन् जसले क्यान्सरका केही प्रकारसँग लड्न मद्दत गर्छ ।

हृदयघातको खतरा हुँदैन
खरबुजामा भएका धेरै पोषक तत्त्वहरूले मुटुको स्वास्थ्यलाई सहयोग गर्न सक्छन् । मुटु रोग विश्वभर मृत्युको प्रमुख कारण हो । यसले मानिसको रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल स्तर घटाएर हृदयघात र स्ट्रोकको जोखिम कम गर्न सक्छ । अध्ययनअनुसार यसमा फाइने लाइकोपिनले कोलेस्ट्रोल र रक्तचाप कम गर्न मद्दत गर्दछ ।

मधुमेह, हृदय रोग र क्यान्सरजस्ता शरीरलाई हानि पुर्‍याउने अनावश्यक तत्त्वहरूलाई खरबुजाले नष्ट गरिदिन्छ ।

यसले उच्च कोलेस्ट्रोल स्तरको कारणले गर्दा अक्सिडेटिभ क्षति रोक्न पनि मद्दत गर्न सक्छ । खरबुजामा सिट्रुलिन नामक एमिनो एसिड पनि हुन्छ जसले शरीरमा नाइट्रिक अक्साइडको स्तर बढाउन सक्छ । नाइट्रिक अक्साइडले रक्तवाहिकाहरू विस्तार गर्न मद्दत गर्दछ, जसले रक्तचाप कम गर्छ । खरबुजामा अन्य हृदय गर्ने भिटामिनहरू, खनिजहरूमा म्याग्नेसियम, पोटासियम र भिटामिन ए, बी र सी तत्त्व पाइन्छ । खरबुजामा पाइने लाइकोपिन र सिट्रुलिनले रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल घटाएर मुटु स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउँछ ।

शरीर सुनिँदैन, अक्सिडेटिभको तनाव कम हुन्छ
खरबुजामा एन्टिअक्सिडेन्ट, लाइकोपिन र भिटामिन सीको संयोजनले शरीर सुन्निने र अक्सिडेटिभ क्षतिलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ । एउटा अध्ययनअनुसार, केही मुसालाई खरबुजाको पाउडर खुवाउँदा कम अक्सिडेटिभ तनाव र इन्फ्लेमेटरी मार्कर सी–रिएक्टिभ प्रोटिनको कम स्तर नियन्त्रण समूहमा भएकाहरूको तुलनामा विकसित भएको पाइएको थियो । अतः खरबुजामा यस्ता यौगिक तत्त्वहरू हुन्छन्, जसले शरीर सुन्निने, रातो हुने, शरीर दुख्ने,इन्फेक्सनको समस्यालगायत कम गर्न मद्दत गर्छ ।

आँखाका लागि उपयोगी
खरबुजामा पाइने लाइकोपिन तत्त्वले आँखा स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउँछ । ‘म्याकुलर डिजेनेरेसन’ एक सामान्य आँखा समस्या हो, जसले वृद्ध तथा वयस्कहरूमा अन्धोपन निम्त्याउन सक्छ । एन्टिअक्सिडेन्ट र एन्टी–इन्फ्लेमेटरी कम्पाउन्डको रूपमा लाइकोपिनको भूमिकाले यो समस्या रोक्न र रोक्न मद्दत गर्न सक्छ, यद्यपि अनुसन्धान सीमित छ । यसले आँखाको कोषिकाहरूलाई क्षति पुर्‍याउने इन्फ्लेमेटरी मार्करहरूको क्षमता घटाएको विभिन्न अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् ।

मांसपेशी दुखाइ कम गर्न सक्छ
खरबुजामा पाइने सिट्रुलाइन नामक एक एमिनो एसिडले शरीर स्वास्थ्य राख्छ । यस्तै मांसपेशी दुखाइ कम गर्न सक्छ । एक समीक्षाले कम्तिमा सात दिनका लागि सिट्रुलिनको नियमित सेवनले शरीरको नाइट्रिक अक्साइडको उत्पादन बढाएर एरोबिक कार्यसम्पादन सुधार गरेको फेला पारेको छ । खरबुजामा पाइने तत्त्वले रक्तवाहिकाहरू विस्तार गर्न मद्दत गर्दछ । यसको सेवनले मुटुबाट शरीरका विभिन्न भागमा सजिलै रगत प्रवाह हुन्छ ।

छाला स्वास्थ्य राख्न उपयोगी
खरबुजामा पाइने भिटामिन ए र सी छालाको स्वास्थ्यका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । शरीरलाई कोलाजेन बनाउन मद्दत गर्दछ । यसमा पाइने एक प्रोटिन तत्त्वले मानिसको छाला कोमल र कपाललाई बलियो राख्छ । अन्तर्राष्ट्रिय विभिन्न अध्ययनका अनुसार खरबुजामा पाइने भिटामिन सीको उच्च सेवनले चाउरी पर्ने र छाला सुक्खा हुने सम्भावनालाई कम गर्न सक्छ । भिटामिन ए स्वस्थ छालाका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ किनकि यसले छालाका कोषिकाहरू बनाउन र मर्मत गर्न मद्दत गर्दछ । खरबुजामा पाइने धेरै पोषक तत्त्वहरूले कपाल र छालाको स्वास्थ्यलाई बढावा दिने वैज्ञानिकहरूको ठहर छ ।

खाना पचाउन उपयोगी
खरबुजामा प्रशस्त मात्रामा पानी र थोरै मात्रामा फाइबर हुन्छ, जुन दुवै स्वस्थ्य पाचनका लागि आवश्यक हुन्छ । फाइबरले आन्द्रालाई नियमित राख्न मद्दत गर्दछ । पानीले पाचन प्रणालीको फोहोर हटाउन मद्दत गर्छ । खरबुजामा रहेको फाइबर र पानीको मात्राले नियमित रूपमा आन्द्राको सफाइ गर्छ । यसले पाचन स्वास्थ्यमा मद्दत पुर्याउनेमा दुईमत नभएको खाद्यविद्हरूको दाबी छ ।

खरबुजामा फस्पोरस, पोटासियम, म्याग्नेसियम, सोडियम, क्याल्सियम, आइरन, भिटामिन बी तथा ई पाईन्छ । यसको सेवनले शरीरमा भिटामिनको कमी हुन दिँदैन । शरीरको तौल घटाउनका साथै मिर्गौलाको समस्या हटाउन पनि सहयोग पुर्याउँछ ।

जन्डिस, टाइफाइड तथा उच्च रक्तचापमा पनि यस फलको सेवन लाभदायक हुने स्वास्थ्यविद्हरू दाबी गर्छन् । खरबुजा गर्मीको लोकप्रिय फल हो, जसलाई सामान्यतः स्लाइसहरूमा, मिश्रित फल सलादमा र जुसको रूपमा खाने गरिन्छ ।