पृथ्वी अर्को सामूहिक विलुप्तिको क्रममा

पृथ्वीको अस्तित्वको ४५० करोड वर्षको अवधिमा पृथ्वीमा सामूहिक विलुप्त हुने पाँचवटा प्रमुख घटनाहरू भएका छन्। अन्तिम विलुप्तता लगभग ६६ मिलियन वर्ष पहिले भएको थियो जब विशाल डायनासोरहरू विलुप्त भए । यद्यपि स्तनधारीहरू सहित धेरै प्राणिहरू बाँचे। साढे छ करोड वर्षपछि आज पृथ्वीले फेरि आफ्नो अस्तित्वको सबैभन्दा ठूलो संकट भोगिरहेको छ भने वैज्ञानिकहरूले छैटौं सामूहिक विलुप्तता कति टाढा हुन सक्छ भन्ने अनुमान गरिरहेका छन् ।

जलवायु वैज्ञानिकहरू भन्छन् – हामी तब देखि एन्थ्रोपोसिनमा छौं, जब मानव गतिविधिहरूले पृथ्वीको सतह र वातावरणमा स्पष्ट र ठूलो प्रभाव पार्न थाले। विज्ञहरूका अघिल्ला ५ सामूहिक विलुप्तताको विपरीत छैठौं सामूहिक विलुप्तता पूर्ण रूपमा मानव गतिविधिहरू (जमिन, पानी र अन्य स्रोतहरूको अन्धाधुन्ध प्रयोग) को कारणले हुनेछ। औद्योगिक क्रान्ति १८औँ शताब्दीको अन्तिम वर्षमा सुरु भएको थियो र विगत १५० वर्षमा पृथ्वीको मुहार नै परिवर्तन भएको छ ।

मेसिन तथा जीवाश्म इन्धनको अत्याधिक प्रयोगले पृथ्वीलाई विनाशको छेउमा पुर्याएको छ र प्रगतिको अदभुत अध्याय लेखेको छ। उता विश्व मौसम विज्ञान संगठनको पछिल्लो प्रतिवेदनले आगामी ५ वर्षमा पृथ्वीको तापक्रम १.५ डिग्रीको बाधा नाघेपछि सबैभन्दा विनाशकारी प्रकोप रोक्न नसक्ने बताएको छ ।

आगामी पाँच वर्षमा पृथ्वीको इतिहासमा कम्तिमा पनि सबैभन्दा तातो तापक्रम रहनेछ। अहिले पृथ्वी आयोगको पछिल्लो प्रतिवेदन (जुन पर्यावरण तथा सामाजिक वैज्ञानिकहरूको समूह हो र यसमा ५ अतिरिक्त विज्ञ कार्य समूह छ) विभिन्न प्रजातिको अस्तित्व र पृथ्वीको अस्तित्वका लागि ८ मध्ये ७ लक्ष्मण रेखा उन्लघन भैसकेको कुरा उल्लेख छ ।

जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी महत्वपूर्ण वार्ताका लागि जर्मनीको बोन सहरमा विश्वका सबै देश जम्मा भएका बेला पृथ्वी आयोगको यो प्रतिवेदन नेचर साइन्स जर्नलमा प्रकाशित भएको थियो । जलवायु विज्ञानको भाषामा यी आठ लक्ष्मण रेखालाई अर्थ प्रणाली सीमा वा ईएसबी भनिन्छ। यी सीमाहरूमा सुरक्षित र सामान्य हावापानीको तापक्रम दायरा, सतहको पानी (नदी, पोखरी, आदि), भूजल, नाइट्रोजन, फस्फोरस र एरोसोलको स्तर तथा सुरक्षित तर असामान्य हावापानीको तापक्रम दायरा समावेश हुन्छ।

सुरक्षित तर सामान्य हावापानीका लागि अधिकतम तापक्रम वृद्धि १ डिग्री छ भने पृथ्वीको तापक्रम १ दशमलव २ डिग्रीले बढेको छ र यो लक्ष्मणरेखा मानिसले तोडेको छ । त्यसैगरी, सुरक्षित स्तर अन्य मापदण्डहरूमा पनि उल्लङ्घन गरिएको छ।केवल सुरक्षित तर असामान्य जलवायु (१.५ डिग्री तापक्रम बृद्धिको सीमा सहित) मात्र उल्लंघन गरिएको छैन। भौगोलिक हिसाबले यी लक्ष्मणरेखाको ठूलो मात्रामा उल्लंघन भएको छ ।

वैज्ञानिकहरूले आफ्नो अनुसन्धानमा यी आठमध्ये दुई वा तीन पृथ्वीको भौगोलिक क्षेत्रफलको ५२ प्रतिशत भूभागमा उल्लङ्घन भएको र विश्वको कुल जनसंख्याको ८६ प्रतिशतमा प्रभाव पारेको बताएका छन् । प्रतिवेदन तयार गर्ने बैज्ञानिकहरुले यो समय मानवले पृथ्वीको अस्तित्वलाई गहिरो संकटमा पारेको बताएका छन् ।

‘हामी एन्थ्रोपोसिनमा पुगेका छौं, जब हामीले सम्पूर्ण ग्रहको दिगोपन र पुनरुत्थान क्षमतालाई खतरामा पारेका छौं,’ पृथ्वी आयोगका संयुक्त अध्यक्ष जोहान रकस्टर्म भन्छन्। रकस्टर्म भन्छन – यो डरलाग्दो अवस्थाका कारण नै पहिलो पटक वैज्ञानिकहरूले आफ्नो रिपोर्टमा मापनयोग्य संख्याहरू प्रस्तुत गर्न सक्षम भएका छन्। विश्वको कुल कार्बन उत्सर्जनको करिब ४०प्रतिशत ऊर्जा क्षेत्रबाट आउँछ र यति ठूलो संकटका बाबजुद पनि विकसित देशहरू ठूला तेल र ग्याँस कम्पनीहरूको कब्जामा रहेको देखिन्छ।

पृथ्वीको अस्तित्वका लागि यसको ५० देखि ६० प्रतिशत भूभागलाई प्राकृतिक रूपमा जोगाउन आवश्यक भए पनि पृथ्वी आयोगको अनुसन्धानमा पृथ्वीको ४० प्रतिशत पनि संरक्षण हुन नसकेको बताएको छ । स्पष्टतः यो जैविक विविधताको लागि सबैभन्दा ठूलो खतरा हो। जैविक विविधताको दोस्रो विश्लेषणले देखाउँछ कि १९९६ र २००८ को बीचमा चरा र स्तनपायी प्रजातिहरूको विश्वको ६० प्रतिशत क्षति अमेरिका, चीन र अष्ट्रेलिया लगायत ७वटा देशमा केन्द्रित थियो। विगत ५० वर्षमा मानवीय गतिविधिका कारण पृथ्वीमा जनावरहरूको संख्या दुई तिहाइले घटेको छ । यी सबै संकेत एक ठूलो आसन्न संकटको स्पष्ट प्रमाण हुन् । -एजेन्सीकाे सहयाेगमा