संसारमा पानीको संकट

एक अनुमान अनुसार सन् २०५० सम्ममा विश्वको आधा जनसंख्या पानी संकट हुने क्षेत्रमा बस्नेछ । त्यतिबेलासम्म विश्वका ३६ प्रतिशत सहरमा पानीको अभाव हुनेछ । जलवायु परिवर्तन, कमजोर व्यवस्थापन, घट्दो जलस्रोत र लगानीको अभाव – यी सबै कारकहरू कुनै न कुनै तहमा यो समस्याका लागि जिम्मेवार छन् । यद्यपि विज्ञहरूका अनुसार समस्या पानीको अन्त्यको होइन, मानवसँगको सम्बन्ध अन्त्यको हो ।

यो समस्याको समाधान छ तर यसका लागि हामीले आफ्नो जीवन शैली परिवर्तन गर्नुपर्छ र पानीको सदुपयोगका बारेमा सोच्नुपर्छ ताकि भविष्यमा हरेक व्यक्तिलाई आवश्यकता अनुसार सबै ठाउँमा पानी उपलब्ध होस् । अन्यथा बेन्जामिन फ्र्याङ्कलिनले भनेजस्तै हुनेछ – कुवा सुकेपछि मात्र पानीको महत्त्व थाहा हुन्छ ।

लामो समयदेखि कमजोर व्यवस्थापन, जलस्रोतमा लगानीको कमी र जलवायु परिवर्तनका कारण जल सङ्कट बढदै गएको बताइँदै आएको छ । यद्यपि यो समस्या न नयाँ हो न त कारण त कारण नै । सन् १९८० को दशकदेखि विश्वमा पानीको प्रयोगको दर प्रतिवर्ष करिब एक प्रतिशतले बढ्दै गएको छ र सन् २०५० सम्म सोही दरले वृद्धि हुने अपेक्षा गरिएको छ ।

पानीको मागमा भएको बृद्धि र जलवायु परिवर्तनको असरका कारण जलस्रोतमा थप दबाब पर्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।विश्वव्यापी रुपमा पानीको भण्डार निरन्तर सुक्दै जानुमा ग्लोबल वार्मिङ र कृषिको भूमिका महत्वपूर्ण छ । यसका अन्य कारणहरू पनि छन् । पछिल्लो समय जनताको आम्दानी बढेसँगै पानीको माग पनि बढेको छ । मानिसहरूले एयर कन्डिसनर, फ्रिज, वाशिङ मेसिनजस्ता उपकरणहरू बढी खरिद गरिरहेका छन् ।

बिजुली उत्पादन गर्ने थर्मल पावर प्लान्टले बढी पानी प्रयोग गर्छन्। यदि बिजुलीको प्रयोग बढी भयो भने, यसको उत्पादनको लागि पानीको माग बढी हुन्छ। आम्दानी बढेसँगै खाने बानीमा पनि परिवर्तन आएको छ । पहिलेको तुलनामा प्रशोधित खानाको खपत बढेको छ र पानीको आवश्यकता पनि बढेको छ ।

यसबाहेक सहरीकरणको बढ्दो दायरा र वर्षाको पानीको अपव्यय पनि ठूलो समस्या हो । संसारको खानेपानीको आवश्यकता जमिनमुनिको पानीले पूर्ति गर्ने गरेको छ । पानी संकटले परिवार मात्र नभई समाजलाई पनि असर गर्छ । पानीको संकटले मानिसलाई कहिल्यै अन्त्य नहुने गरिबीको दुष्टचक्रमा धकेल्छ र समाजमा असमानता बढाउँछ । सामाजिक एवं आर्थिक रूपमा पिछडिएका मानिसहरूले पानीमा धेरै खर्च गर्न सक्दैनन्। यसले उनीहरूको स्वास्थ्यमा असर गर्छ र उनीहरू एउटा अन्त्यहिन दुष्टचक्रमा फस्छन्।