बालबालिकालाई कसरी अनुशासनमा राख्ने ?

हरेक अभिभावकको सामु एउटा यस्तो समय आउँछ जुनबेला आफ्ना बालबालिकालाई कसरी उच्चतम् अनुशासनमा राख्ने भन्ने विषयले पिरोल्छ। झर्को लगाउने शिशु होस् वा रिसाइरहने किशोर अवस्थाको बालबालिकाको स्याहार सुसार गर्दा, तपाईंलाई आफ्नो रिसमाथि नियन्त्रण राख्न हम्मे-हम्मे पर्छ । आफूलाई त्यस्तो परिस्थिति आओस् भन्ने चाहना कोही पनि अभिभावकको हुँदैन, र आधारभूत कुरा त के हो भने बालबालिकालाई गाली वा कुटपिट गरेर समस्याको समाधान हुँदैन।

धन्य, अन्य अझ बढी प्रभावकारी विधिहरू पनि छन्, जसमध्ये एउटा विधि सकारात्मक अनुशासन हो। हामीले अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा बालबालिका सम्बन्धी विषय पढाउने प्राध्यापक, पारिवारिक सामाजिक कार्यकताको साथै दुई बालबालिकाकी आमा लुसि क्लभरसँग सकारामक अनुशासनको दृष्टिकोण अभिभावकलाई आफ्ना बालबालिकासँग सकारात्मक सम्बन्ध कायम राख्न एवं जिम्मेवारी बोध, सहयोग तथा स्व-अनुशासनका सीप सिकाउनको लागि कत्तिको सहयोगी हुन्छ भन्ने विषयमा परामर्श गरेका थियौं।

सकारात्मक अनुशासन किन ?
प्राध्यापक क्लभर भन्छन् – “आफ्ना बालबालिकाको अगाडि चिच्याउन वा पिट्न अभिभावकले पक्कै पनि चाहन्नन् । हामी तनावमा रहेको बेला अन्य कुनै उपाय नदेखेर उनीहरूलाई गाली गर्ने वा पिट्ने गर्छौ।” गाली गरेर वा पिटेर समस्याको समाधान हुँदैन, बरू दीर्घकालीन रूपमा यसले फाइदाभन्दा बेफाइदा नै बढी गर्छ। बारम्बार गाली गर्ने वा पिट्ने गर्नाले बालबालिकाको जीवन नै नकारात्मक रूपमा प्रभावित हुन सक्छ। बालबालिकालाई निरन्तर रूपमा “घातक तनाव” भएमा विद्यालय जान छोड्ने, निराशा, लागु औषधको कुलत, आत्महत्या र मुटुरोग जस्ता नकारात्मक नतिजा देखिन सक्छन्।

बालबालिकासँग एक्लै समय बिताउने योजना बनाउने
बालबालिकाहरूसँग एक्लै समय बिताउनाले उनीहरूसँग राम्रो सम्बन्ध बनाउन तथा अन्य सकारात्मक कुराको लागि महत्वपूर्ण हुन्छ। “त्यस्तो समय दिनमा २० मिनेट वा भनौं ५ मिनेट मात्रै पनि हुनसक्छ जुन तपाईंले बालबालिकासंगै मिलेर भाँडा माझ्ने समयमा गीत गाउँदै वा लुगा सुकाउने समयमा कुराकानी गर्दै बिताउन सक्नुहुन्छ।” प्राध्यापक क्लभर भन्नुहुन्छ। “तपाईंले बालबालिकामा ध्यान दिनु वास्तवमै महत्वपूर्ण हुन्छ। त्यसैले, टेलिभिजन र फोन बन्द गरेर उनीहरूकै तहमा पुग्नुहोस् र सँगै समय बिताउनुहोस्।”

सकारात्मक कुरालाई तारिफ गर्ने
अभिभावकको रूपमा हामी बालबालिकाले गर्ने नकारात्मक व्यवहारमा केन्द्रित भएर उनीहरूलाई यो व्यवहार नराम्रो भयो भानिहाल्छौँ। यसलाई बालबालिकाले तपाईंको ध्यान खिच्ने माध्यमको रूपमा बुझ्दै त्यस्तो व्यवहार रोक्नुको सट्टा त्यसलाई नै निरन्तरता दिने सम्भावना रहन्छ।

बालबालिकालाई तारिफको खाँचो हुन्छ, जसले उनीहरूलाई माया पाएको र विशेष महसुस गराउँछ। “यदि बालबालिकाले ५ मिनेटको लागि मात्रै आफ्नो साना दाजु/भाई वा दिदी/बहिनीसँग खेलेर समय बिताएको हो भने पनि हेर्नुहोस् र तारिफ गरिदिनुहोस्।” प्राध्यापक क्लभरको सुझाव दिंदै थप्छन् “यसले राम्रो व्यवहारलाई प्रोत्साहन दिंदै अनुशासनको आवश्यकता घटाउन सक्छ।”

अपेक्षाहरू स्पष्ट रूपमा तय गर्ने
“बालबालिकालाई तिमीले यो गर्नुहुँदैन भन्नुभन्दा पनि तिमीले यो गर्नु पर्छ है भनेर स्पष्ट रूपमा भन्नु एकदमै बढी प्रभावकारी हुन्छ,” प्राध्यापक क्लभर भन्छन्। “तपाईंले आफ्नो बालबालिकालाई सामानहरू यताउता छरपष्ट नपार, वा असल बन भन्नुभयो भने आफूले के गर्नुपर्ने हो भनि राम्ररी बुझ्न सक्दैनन्। सबै खेलौनाहरू उठाएर बक्समा राख जस्ता वाक्य प्रयोग गर्ने हो भने तपाईंले के खोज्नुभएको हो भनि बुझ्ने सम्भावना बढी हुन्छ। तर, हासिल गर्न सकिने किसिमका अपेक्षा तय गर्नु महत्वपूर्ण हुन्छ । फोन कल आएको १० मिनेट शान्त बस्न सम्भव होला, तर बालबालिकालाई दिनभरि शान्त भएर बस भन्नु अलि व्यवहारिक नहोला”

प्राध्यापक क्लभर भन्छन् “आफ्ना बालबालिकाको क्षमता कति छ भन्ने कुरा तपाईंलाई थाहा हुँदाहुँदै पनि असम्भव किसिमको काम लगाउनुभयो भने उनीहरू असफल हुन्छन्।”

रचनात्मक तरीकाले ध्यान मोडिदिनुहोस्
तपाईंको बालबालिकाले अप्ठ्यारो व्यवहार देखाएको समयमा अन्य कुनै सकारात्मक क्रियाकलापमार्फत उसको ध्यान मोड्नु एउटा उपयोगी रणनीति हुनसक्छ भन्दै प्राध्यापक क्लभर थप्छन् – कुराकानीको विषय परिवर्तन गरेर, कुनै गेम खेल्न शुरू गरेर, वा अर्को कोठामा लगेर वा बाहिर कतै हिड्न लाग्ने आदि उपायद्वारा तपाईंले उनीहरूको ध्यान सकारात्मक व्यवहार तर्फ केन्द्रित गराईदिन सक्नुहुन्छ।

कुनै पनि क्रियाकलाप समय मिलाएर गर्नु अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ। कुनै चीज गलत हुन लागेको छ भन्ने बुझेर केही गर्नु पनि ध्यान मोडिदिनु हो। आफ्ना बालबालिका अधैर्य हुन लागेको, झर्किन वा रिसाउन लागेको वा एउटै खेलौना दुई जना बालबालिकाले एकै समयमा खेल्न चाहेको कुरा केहि क्षण अघि बुझ्न सकियो भने कुनै अप्रिय क्षण आउन नपाउँदै रोकथाम गर्न सकिन्छ।

शान्त परिणामको प्रयोग गर्नुहोस्
केही गरेमा त्यसको नतिजा निस्किन्छ भन्ने कुरा बालबालिकाले बढ्ने क्रममा सिक्नु पर्दछ। यो कुरा बालबालिकालाई राम्ररी बुझाउन सकियो भने यो साधारण प्रक्रियामार्फत उनीहरूले राम्रो व्यवहार सिक्नुका साथै जिम्मेवारी बोध पनि गर्दछन्।

नराम्रो व्यवहारको परिणाम पनि नराम्रो हुने कुरा बताउँदै बालबालिकालाई राम्रो कुरा गर्न प्रेरित गर्न सकिन्छ। जस्तै, यदि तपाईंको बालबालिकाले भित्तामा केरमेट गरे भने त्यसो नगर्न अन्त्यथा उनीहरूको खेल्ने समय सकिने कुरा भन्न सक्नुहुन्छ। यसबाट उनीहरूले चेतावनीका साथै आफ्नो व्यवहारमा परिवर्तन गर्ने मौका पनि पाउँछन्।

“यदि उनीहरूले नराम्रो व्यवहार गर्न नछाडेमा, भन्न सजिलो त छैन, तर त्यसको परिमाण मैले गर्दा भएको हो भनेर नरिसाईकन भन्नुहोस्” , प्राध्यापक क्लभर थप्नुहुन्छ।

यदि उनीहरू अझै पनि रोकिएनन् भने उनीहरूको निकै तारिफ गर्नुहोस् भन्ने सुझाव दिंदै प्राध्यापक क्लभर भन्छन् -“तपाईंले आफ्नो बालबालिकाको लागि रचनात्मक प्रतिक्रिया सृजना गर्दै हुनुहुन्छ। नराम्रो व्यवहार गरेमा के हुन्छ भन्ने कुरा थाहा पाउनको लागि शान्त परिणामहरूको विधि प्रभावकारी देखिएको छ।”

सकारात्मक अभिभावकत्वका लागि सधै उस्तै किसिमको व्यवहार गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ र त्यसै कारणले बालबालिकाले देखाउने परिणामसम्मै हेर्नु महत्वपूर्ण हुन्छ र उनीहरूलाई यथार्थपरक बनाइरहेको हुन्छ । ‘तपाईंले किशोर उमेरको सन्तानको फोन एक घण्टाको लागि लिन सक्नुहुन्छ तर पुरै एक हप्ताको लागि लिनुभयो भने उनीहरूको व्यवहार हेर्न वा बुझ्न पनि असहज हुन सक्छ।’

युनिसेफ