जब नाथुरामले पेस्तोलको घोडा तीनपटक थिचे…

इतिहासमा रुचि राख्नेहरु सबैलाई जानकारी भएको विषय होला कि सन् ३० जनवरी १९४८ का दिन मोहनदास करमचन्द गान्धी अर्थात् सबैले चिन्ने महात्मा गान्धीले सहादत प्राप्त गरेका थिए । त्यो दिन भारतकै एक भारतीय नागरिक नथुराम गोडसेद्वारा उनको हत्या भएकाले त्यस दिनलाई भारतलगायत विश्वका विभिन्न देशमा गान्धी सहादत दिवसका रुपमा मनाइँदै आएको पाइन्छ ।

‘महात्मा गान्धीको हत्या हुने उक्त दिन आजभन्दा ७४ वर्षअघि, गान्धी सधैँ झैँ सूर्योदयपूर्व बिउझिए । परमपिता परमेश्वरको प्रार्थनाको तयारीमा लागे । त्यसपछि सदाझैँ भेट्न आउनेहरुसँग भेँटघाट गर्न थाले । लामो अनशनपछि एक-दुई दिनअघि मात्र उनी पूर्ण रुपले स्वस्थ भएका थिए । भेट्न आउने मानिसहरुसँग कुरा गर्दागर्दै त्यो दिन आफ्नो कम्पाउन्डभित्रको प्रार्थनासभामा जान उनलाई हतार भइरहेको थियो । यता उनको प्रतीक्षामा घडी हेरेर बसेका अनुयायीहरु आज ढिलो भएकामा छटपटाइरहेका थिए । यो कुराको महसुस गान्धीजीलाई पनि भयो । भारत सरकारको गृहमन्त्री सरदार बल्लभभाई पटेलसँग प्रार्थनासभामा जान ढिलो भएको कुरा बताएर गान्धी प्रार्थनासभामा जान कोठा बाहिर निस्किए । त्यसपछि उनले प्रार्थना सभामा जान आफ्ना सहयोगी आभा र मनुको साथ काँधमा हात राखेर जाँदै गर्दा प्रतीक्षामा बसेका मानिसहरुको भिडले उनलाई घेरे । त्यस भिडमा गान्धीजीका हत्यारा पनि थिए । त्यहीबेला हत्याराले नमस्कारको मुद्रामा विस्तारै उनको सामुन्नेमा झुके र भने- ‘नमस्कार गान्धीजी ! सँगै रहेकी मनुलाई लाग्यो उनी सायद गान्धीजीको चरण स्पर्श गर्न चाहन्छन् । मनुले नम्रताका साथ हात उठाएर बाटोबाट उसलाई हटाउन खोज्दै भनिन्, ‘भाई, आज अलि अबेला भयो ।’

त्यहिबेला नथुरामले आफ्नो बायाँ हातले मनुलाई जोडले धकेले । उनी लड्खडाउँदै पर पुगिन् । नथुरामको दाहिने हातमा कालो ब्यारेल पेस्तोल चम्कियो । उनले तीनपटक घोडा थिचे । प्रार्थनासभाको मैदानमा तीन धमाका भयो । नथुराम गोड्से विफल भएनन् । मनुले उनको खद्दरको सेतो धोतीमा रगत देखिन् । गान्धीजीले यति मात्र भन्न सके- ‘हे ! राम’ । त्यसपछि उनी निर्जीव भएर मनुको नजिक भुइँमा विस्तारै लडे । चेतनाका अन्तिम क्षणमा उनले आफ्नै हत्यारालाई नमस्कार गरे । त्यो बेला ५ बजेर १७ मिनेट भएको थियो ।

जुन भारतमाथि गान्धीले आफ्नो जीवन न्यौछावर गरेका थिए, त्यसकै एक नागरिकले उनको जीवन लियो । सुलीमा एक अर्का इशा ( क्राइस्ट) चढेको त्यो घटना विश्वको इतिहासमा शुक्रबारकै दिन भयो । यसै शुक्रबारका दिन इशा मसिहलाई पनि १००९ वर्षपहिले मारिएको थियो । उनले मर्ने बेलामा भनेका थिए- ‘हे पिता ! मलाई माफ गर ।’ उपरोक्त कुरा ‘फ्रिडम एट मिड नाइट’ भन्ने अंग्रेजी पुस्तकमा उल्लेख छ ।

गान्धीको हत्या किन ? भन्ने किताबमा उल्लेख भएबमोजिम नाथुराम गोडसेले अदालतमा बयान दिँदा- ‘मेरो जीवनको अन्त्य त्यसै समय भएको थियो जब मैले गान्धीमाथि गोली प्रहार गरें । तसपश्चात मलाई लाग्दछ मानौं म समाधिमा छु र अशक्त जीवन बिताइरहेको छु, म मान्दछु कि गान्धीले देशका लागि ठूलो कष्ट उठाउनुभएको छ । जसका कारण म उहाँप्रति नतमस्तक छु तर देशको त्यो सेवकलाई पनि जनतालाई धोका दिएर मातृभूमिको विभाजन गर्ने अधिकार थिएन भन्ने मलाई लाग्छ । म कुनै प्रकारको दया चाहन्न । यो पनि चाहन्न कि मेरा तर्फबाट पनि कसैले दयाको माग गरिदियोस् । आफ्नो देशप्रति भक्तिभाव राख्नु यदि पाप हो भने म स्वीकार गर्दछु कि मैले उक्त पाप गरेको छु । यदि यो पुण्य हो भने म त्यसबाट प्राप्त पुण्यप्रति मेरो विनम्र अधिकार छ । मेरो विश्वास दृढ छ कि मेरो कार्यनीतिका दृष्टिबाट पूर्णरुपमा उचित छ । मलाई यस कुरामा अलिकति पनि शंका छैन कि भविष्यमा कुनै समय सच्चा इतिहासकारले इतिहास लेख्यो भने तिनीहरुले मेरो कार्यलाई उचित ठहर्याउनेछन् ।’

यदि गान्धीजीको हत्यारा कुनै मुसलमान रहेछ भने त पूरै भारत भयानक रुपमा रक्तपातमा परिणत हुने आशंकालाई दृष्टिगत गरी अल इन्डिया रेडियोका तत्कालीन निर्देशकले एक असाधारण तर विवेकपूर्ण निर्णय लिएका थिए त्यसबेला । उनले त्यतिबेला नहतारीकन गान्धीजीको हत्या गर्ने नथुराम गोडसे हिन्दु मात्र नभई एक ब्राह्‌मण पनि हो भन्ने समाचार सम्प्रेषण गराएका थिए । यो समाचारले सारा भारत स्तब्ध भएको थियो । जवाहरलाल नेहरुले शोक-सन्देशमा भने- The light has gone. वास्तवमा भन्ने हो भने त्यो ज्योति भारतको मात्र नभएर सारा संसारकै थियो । जो त्यस दिन एकाएक गुम्यो । संसारका विभिन्न स्थानबाट हजारौं व्यक्तिको श्रद्धाञ्जली आयो, जसमा विभिन्न देशका राजा, महाराजा, राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्रीलगायत संसारका ख्यातिप्राप्त व्यक्तिहरु थिए । नाटककार जर्ज बर्नार्ड शाले आफ्नो अविस्मरणीय शोक सन्देशमा भनेका थिए- ‘गान्धीजीको हत्याबाट थाहा हुन्छ कि असल हुनु कति खतरनाक छ ।’

एकसरो कपडा बेरिएको, हातमा लठ्ठी लिएको, दुब्लो पातलो शारीरिक संरचना भएको सात्विक पुरुषका रुपमा त्यस्ता व्यक्तित्व जो भारतको समानुपातिक बाँडफाँडमा एउटा भारतीयको भागमा एउटा च्यादर र एउटा धोतीभन्दा बढी कपडा पर्दैन भन्ने धारणा बनाई त्यसभन्दा बढी वस्त्र आफूले प्रयोग नगर्ने सिद्धान्तमा अडिग थिए । जसले भारत स्वतन्त्र भएपछि कांग्रेसको साधारण सदस्यतासमेत परित्याग गरेका थिए । जो कुनै पद, प्रतिष्ठा र पैसामा पछि लागेनन्, भारतका अधिकांश केटाकेटीहरु शिक्षाबाट विमुख छन भने म पनि आफ्नो छोराछोरीहरुलाई आम भारतीय केटाकेटीहरु सरह स्कूल नपठाई राख्छु भनी आफ्नो छोराछोरीहरुलाई स्कुलबाट वञ्चित राखे । त्यस्ता महान् पुरुषलाई स्वतन्त्रता संग्राममा लडेका एक स्वतन्त्रता सेनानी भारतीय नथुराम गोडसेले गोली प्रहार गरेका थिए- जो विश्व इतिहासमै आश्चर्यजनक घटना थियो । प्रायः हत्या र हिंसाजस्ता वारदातहरु खासगरी पृथक विचारधारा धर्मानुयायी व्यक्ति र समूहबीच हुन्छ । तर अचम्मको कुरा यहाँ के थियो भने दुवै व्यक्ति (हत्यारा र हत्या हुने व्यक्ति) भारतिय स्वतन्त्रता संग्राम लडेका आर्य समाजका थिए ।

भारत र पाकिस्तानका हिन्दुहरुमाथि मुसलमानहरुद्वारा भएको हिंसा र आक्रमण, विभाजित पाकिस्तानलाई ५५ करोड रुपैयाँ नदिने भारतीय नेताहरुको निर्णयलाई गान्धीजीले अनशन गरेर दबाब दिई उक्त पैसा भारतबाट पाकिस्तानलाई दिलाएका थिए । भारत र पाकिस्तानको विभाजनमा गान्धीजीको स्वीकृति हुनुका साथै गान्धीजीले मुसलमानहरुको आलोचना तथा विरोध नगर्नु आदिका कारण नथुराम गोडसेले त्यसको दोष गान्धीमाथि लगाउँदै यही कारणबाट गान्धीजीको हत्या गर्नुपरेको कुरा अदालतमा बताएका थिए ।

नथुराम गोडसेले हिन्दु अतिवाद र साम्प्रदायिकताको जहररुपी नशामा एउटा यस्तो व्यक्तिको हत्या गर्न पुगे, जो भारतमा मात्र नभई गान्धी संसारकै सन्त पुरुष थिए । उनी अध्यात्मिकतावादी एउटा ईश्वरीय दूत थिए । उनको भारत छोडो आन्दोलनले सत्य र अहिंसाको प्रयोगबाट ब्रिटिस औपनिवेशिक शासनबाट भारतलाई स्वतन्त्रता दिलाएको थियो । भारत स्वतन्त्र भएपछि गान्धीले कुनै पनि राजनीतिक दल र कुनै पनि सरकारी पद धारण गरेनन् ।

बरु, भारतका सम्पूर्ण जनताको सेवाका लागि सावरमतिका किनारमा झुपडीको आश्रम बनाएर जनसेवामा लागे । उनले भारतीय जनताको गरिबी, अज्ञानता र अन्धविश्वाससँग जुझ्न र समृद्धिको मार्गमा हिँड्न ‘ग्राम स्वराज र स्वावलम्बन’ को आन्दोलन चलाए । स्वावलम्बन र स्वदेशी अर्थतन्त्रलाई नै भारतको आर्थिक सिद्धान्त बनाउनुपर्छ अनि मात्र देश विकासको फल सबै जनतामा समान रुपले वितरण हुन्छ भन्ने उनको आर्थिक नीति थियो । उनी ठूला-ठूला उद्योगधन्दाहरुको पक्षमा थिएनन् । घरेलु तथा कुटिर उद्योग र सहकारी खेतीद्वारा मात्र भारतको गरिबी निवारण हुन्छ भन्ने पक्षमा थिए । यसबाटै सबैले रोजगारी पाउने र उत्पादनको वितरणको पहुँच सबैमा पुग्नुका साथै प्राकृतिक पर्यावरण पनि सन्तुलनमा रहन्छ भन्ने मान्यता राख्थे । उनी हरेक भारतीयले ‘सादा जीवन, उच्च विचार’ राख्नुपर्छ भन्ने मान्यतामा अडिग थिए । यसबाहेक उनले आमभारतीयहरुको नैतिक मूल्य-मान्यता र अनुशासनमा पनि ठूलो जोड दिएर सो कुराहरु पालना गराउनेतर्फ क्रियाशील थिए ।

अन्त्यमा गान्धीजीको बारेमा जति लेख्दा पनि कमै हुन्छ । गान्धी दर्शन र गान्धीवादले राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, नैतिक, मानवीय र आध्यात्मिक विचारहरु प्रवाह गरेको पाइन्छ । त्यसलाई एउटा सानो लेखबाट प्रस्ट्याउन सकिँदैन । हाम्रो देशको सहिद दिवस तथा छिमेकी मुलुक भारतको गान्धी सहादत दिवसको यस पुनित अवसरमा हाम्रा देशका ज्ञात अज्ञात सहिदहरु तथा महात्मा गान्धीप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली ।
-सापकोटा महात्मा गान्धी स्मृति प्रतिष्ठान नेपालसँग आबद्ध छन् ।