सर्पलाई किन पुज्ने ?

आज नाग पञ्चमी । सरिसृप अर्थात् घस्रेर जमिनमा हिँड्ने जनावरको पूजा अर्चना गरिने दिन । श्रावण शुक्लपक्षको पञ्चमीमा पर्ने यो दिन नागदेवताका लागि समर्पित गरिएको यस दिन गरिएका पूजा अर्चना वास्तवमै नाग देवतासमक्ष पुग्ने जनविश्वास छ ।

वैदिक दर्शनमा १२ वटा नागको उपस्थिति पाइन्छ जसमा अनन्त, वासुकी, शेष, पद्यम्, कम्बला, कर्कोटक, अश्भतरा, धृतराष्ट्र, शङ्कपला, कालिया, तक्षक र पिंगला पर्छन् । यी सम्पूर्णका लागि आजकै दिन पूजा अर्चना गरिन्छ । यिनै नागहरु अकिंत चित्र लिएर ब्राह्मण पुरोहितहरु आ–आफ्नो जजमानको घर-दैलोमा गाईको गोबर, दूबो लिएर नाग टाँस्न पुग्छन् ।

यसरी दैलो या मूल ढोकामा टाँसिएको नागको चित्रले वर्षभरि रक्षा गर्ने जनविश्वास छ, रक्षार्थ टाँसिने यस्ता चित्रहरु ल्याउने र टाँस्ने पुरोहितहरुलाई जजमानले गच्छअनुसारको दक्षिणा, नैवेध र भोजन पनि गराउने चलन छ । यस दिन नागदेवताको पूजा अर्चनाका लागि दूध, मिठाई, फूल अनि धान भुटेर तयार भएको लाभा (अर्थात् भुटेर फूल उठेको धान) चढाइन्छ । सामान्यत: अगाडि सर्प नै राखेर पूजा गर्न डरलाग्दो र जोखिमयुक्त हुने भएकाले नाग देवताको प्रतिमा, काठ या चित्रमा आजको दिनमा पूजा गरिन्छ ।

नाग पञ्चमीको महत्त्व
हिन्दु धर्ममा, सर्प एक देवताका रूपमा मानिन्छ र त्यहाँ उनीहरुको पूजा गर्न एक कानुन छ । वास्तवमा, सर्प आदि देव भगवान् शिव-शंकरको हार र ब्रह्माण्डको पालनकर्ता हरि विष्णुको ओछ्यानका रूपमा मानिन्छ । यसबाहेक, सर्पहरु पनि मानिसहरुको जीवनसँग सम्बन्धित छन् ।

साउनको महिनामा सधैंभरि वर्षा हुन्छ र यस कारण सर्प जमिनबाट बाहिर आउँछन् । यो मानिन्छ कि यदि सर्प देवतालाई दूध दिइन्छ र पूजा गरिन्छ, तब यसले कसैलाई हानि गर्दैन । यो मात्र हैन, नाग पञ्चमीको पनि कुण्डली दोष हटाउन अत्यन्त महत्त्व छ ।

नाग पञ्चमी पूजा विधि
बिहान नुहाएपछि घरको ढोकामा पूजास्थलमा गाईको गोबरबाट सर्प बनाउनुहोस् । आफ्नो दिमाग मा उपवासको एक भाकल लिनुहोस् । सर्प भगवान्‌को आह्वान र उसलाई बस्नका लागि एक ठाउँ बनाइदिनुहोस् । त्यसपछि पानी, फूल र चन्दन अर्पण गर्नुहोस् । दूध, दही, घिउ, मह र चिनीको पञ्चामृत बनाउनुहोस् र सर्पको मूर्तिलाई नुहाउनुहोस् ।

यसपछि, चन्दन, सुगन्धित पानी मूर्तिमा चढाउनुपर्छ । त्यसपछि सौभाग्य सूत्र, चन्दन, हरिद्र, पाउडर, सिन्दूर, बेलपत्र, गहना, फूल माला, सौभाग्य पदार्थ, धूप–दीप, फल र सुपारीको पनि आरती गर्नुहोस् ।

यो मानिन्छ कि सुगन्ध सर्प देवताका लागि धेरै प्रिय छ । यस दिन सुगन्धित फूल र चन्दनको साथ नाग देवको पूजा गर्नुपर्छ । साँझमा, सर्प देवताको फोटो वा प्रतिमाको पूजा गरेर उपवास तोड्नुहोस् ।

नाग पञ्चमीको कथा
लोक कथाअनुसार भगवान् कृष्णका मामाले उनलाई मार्न कालिया नामक सर्प पठाएका थिए । एक दिन जब कृष्ण आफ्ना साथीहरुसँग खेल्दै थिए, उनको खेल्नेकुरा नदीमा खसेको थियो । जब उनीहरु उनलाई ल्याउन नदीमा आए, कालियाले उनीहरुलाई आक्रमण गरे, तर श्रीकृष्णको अगाडि एउटा सर्प पनि हिँडेन । भगवान श्रीकृष्णसँग माफी माग्दै उनले वचन दिए कि उनी गाउँलेहरुलाई हानि गर्दैनन् र त्यहाँबाट सदाका लागि बिदा हुनेछन् । कालिया नागमा श्री कृष्णको विजय नाग पञ्चमीका रूपमा पनि मनाइन्छ ।