जल समाधि !

अयोध्या आएपछि रामले धेरै वर्षसम्म अयोध्याको राजगद्दी सम्हालेका थिए र त्यसपछि गुरु वशिष्ठ र ब्रह्माले उनलाई संसारबाट मुक्त हुने आदेश दिए । घटनापछि सरयु नदीमा जलसमाधी लिए । श्रीरामले सरयु नदीमा जल समाधि लिएका थिए । आश्विन पूर्णिमाको दिन मरियम पुरुषोत्तम रामले अयोध्यासँगै रहेको फैजाबाद सहरमा सरयूको किनारमा जलसमाधी लिएर महायात्रा गरेका थिए । श्रीरामले सबैको उपस्थितिमा ब्रह्म मुहूर्तमा सरयू नदीतिर कूच गरे, उनको परिवारका सदस्य भरत, शत्रुघ्न, उर्मिला, माण्डवी र श्रुतकीर्ति पछाडि थिए ।

किन लिए जलसमाधी ?

यमराजलाई थाहा थियो कि भगवान्को इच्छाविना न त भगवान्ले शरीर त्याग्छन् न त शेषनागलाई । यस्तो अवस्थामा यमराजले कदम चाले । एक दिन यमराज भगवान् रामकहाँ कुनै विषयमा कुरा गर्न आए, जब भगवान् रामले यमराज आउनुको कारण सोधे, यमराजले भने कि तिमीले केही महत्त्वपूर्ण काम गर्नुपर्छ । भगवान् रामले यमराजलाई आफ्नो कोठामा लगे । यमराजले भने कि म र तिम्रो बीचमा यो कोठामा कोही नआओस् भन्ने मेरो कामना छ । भगवान् रामले यमराजको आज्ञा मान्नुभयो र लक्ष्मणलाई सबैभन्दा बढी आज्ञाकारी ठान्नुभयो, त्यसैले उनले लक्ष्मणलाई सुरक्षामा राखे । यमराज र रामको चर्चा चलिरहेको थियो, त्यही समयमा दुर्वासा ऋषि अयोध्या पुगे र रामलाई तत्काल भेट्ने इच्छा व्यक्त गरे । लक्ष्मणले भने कि भगवान् रामको अहिले यमराजसँग विशेष चर्चा भइरहेको छ । भगवान्को आज्ञा छ कि उसको कुराकानी समाप्त नभएसम्म कोही पनि उसको कोठामा आउनु हुँदैन । त्यसैले केही समय पर्खन अनुरोध छ ।

लक्ष्मणको यो कुराले दुर्वासा ऋषि क्रोधित भए र भने कि अब गएर रामलाई भन कि म उनलाई भेट्न चाहन्छु, नत्र म सम्पूर्ण अयोध्या नष्ट हुने श्राप दिनेछु । लक्ष्मणले आफ्नो राज्य र जनतालाई आफ्नो प्राणभन्दा महत्वपूर्ण ठान्थे, त्यसैले आफ्नो जीवनको आसक्ति त्यागेर लक्ष्मण भगवान् रामको कोठामा गए । लक्ष्मणलाई अगाडि देखेर भगवान् राम आश्चर्यचकित र दुःखी भए । भगवान् रामले लक्ष्मणलाई सोध्नुभयो कि यस समय कोठामा प्रवेश गर्नेलाई मृत्युदण्ड दिइन्छ भन्ने थाहा पाएर तिमी मेरो कोठामा किन आएका छौ ?

लक्ष्मणले भने कि ऋषि दुर्वासा अब तपाईंलाई भेट्न चाहन्छन्। उनको जिद्दीले म अहिले कोठामा आउनु पर्यो । भगवान यमराजसँगको कुराकानी सकिएपछि यमराज आफ्नो चालमा सफल भएका थिए र छिट्टै ऋषि दुर्वासालाई भेट्न पुगे । यमराजले रामलाई आफ्नो प्रतिज्ञा अनुसार लक्ष्मणलाई मृत्युदण्ड दिनुपर्ने बताए । भगवान् राम उनको वचनले बाध्य भए । रामले आफ्नो ज्यानको साथमा प्यारो भाइलाई कसरी मृत्युदण्ड दिने भनेर सोचिरहेका थिए । जब रामले आफ्ना गुरु वशिष्ठसँग यस विषयमा कुरा गरे, गुरुले भने कि प्रियजनहरूको त्याग मृत्युदण्ड बराबर छ ।

यसकारण तिमीले लक्ष्मणलाई तिमीबाट टाढा लैजान्छौ, उसको लागि मृत्युदण्ड बराबरको सजाय हुनेछ । रामले लक्ष्मणलाई आफूबाट टाढा जान आग्रह गर्दा लक्ष्मणले भने कि तपाईंबाट टाढा गएर म यसरी मर्छु । त्यसैले अब तपाईंको वचनको सम्मान गर्नु मेरो लागि उपयुक्त छ । लक्ष्मणले भगवान् रामलाई नमस्कार गरे र दरबार छोडेर सरयू नदीमा गएर जल समाधि लिए । यसरी राम र लक्ष्मण दुवैले आ–आफ्नो वचन र कर्तव्य पालन गरे । त्यसैले त भन्थे ‘रघुकुल रिती सधैं आयो । जीवन गुम्यो तर वाचा हराएको छैन ।