निर्जला एकादशी !

हिन्दु धर्ममा एकादशी तिथिको धेरै महत्त्व छ । जेष्ठ शुक्ल पक्षमा पर्ने एकादशीलाई निर्जला एकादशी भनिन्छ । निर्जला एकादशी सबै एकादशीमध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण एकादशी हो । एकादशी तिथी भगवान् विष्णुलाई अति प्रिय छ । यस दिन भगवान् विष्णुको विधिपूर्वक पूजा गरिन्छ । हिन्दु क्यालेन्डर अनुसार एकादशी महिनामा दुई पटक पर्छ । बाह्र महिनामा २४ एकादशी र थप दुई महिनामा यसरी कुल २६ एकादशी बन्छन् ।

निर्जला एकादशी व्रतको महत्व शास्त्रमा बताईएको छ । निर्जला एकादशी वा भीमसेनी एकादशी पनि महाभारत कालको भीमसँग सम्बन्धित मानिन्छ । यस एकादशीको व्रत विधिपूर्वक गर्नाले सबै एकादशीको व्रतको फल प्राप्त हुन्छ । शास्त्रमा उल्लेख भए अनुसार पाण्डवपुत्र भीमको उद्राग्नि अति प्रज्वलित भएकाले भोकै बस्न सम्भव नभएकाले कुनै पनि व्रत बस्न कठिन भएको मानिन्छ । मनदेखि एकादशी व्रत गर्न चाहन्थे । यस सम्बन्धमा भीमले वेदव्यास र भीष्म पितामहबाट मार्गदर्शन लिएका थिए। उनीहरू दुवैले वर्षमा निर्जला एकादशी मात्र व्रत गरेमा २४ वटा एकादशी (अधिक महिना भएमा २६) को फल पाउनेछन् भनी भीमलाई आश्वासन दिए। यसपछि भीमले सधैं निर्जला एकादशीको व्रत गरे । पद्म पुराणमा निर्जला एकादशीको व्रत गर्नाले मनोकामना पूरा हुने भनिएको छ ।

व्रतको महत्त्व

निर्जला भनेको पानी बिनाको। निर्जला एकादशी व्रतले पञ्चतत्वको प्रमुख तत्व जलको महत्व निर्धारण गर्छ । यस व्रतमा पानीको भाँडोको विधिवत पूजा गरिन्छ । निर्जला व्रतमा ब्रतालुले पानी बिना समय बिताउँछन् । पानी उपलब्ध भएको अवस्थामा पनि नलिने संकल्प लिएर र समयपछि पिएपछि पानीको उपयोगिता थाहा हुन्छ । व्रत बस्नेले जल तत्वको महत्व बुझ्न थाल्छ । निर्जला एकादशी व्रतले पौराणिक ऋषि र ऋषिहरूले पञ्चतत्वको प्रमुख तत्व जलको महत्त्व निर्धारण गर्छ । योग दर्शनमा पाँच तत्वको अभ्यासलाई गम्भीरतापूर्वक भनिएको छ। तसर्थ, जब साधकले आफ्नो अनुसार पाँच तत्वहरू समायोजन गर्छ, उसलाई शारीरिक पीडा वा मानसिक पीडा हुँदैन ।