शनिबारको व्रत, पूजा, विधि र कथा

सबै ग्रहहरू मध्ये, शनि सबैभन्दा हानिकारक क्रोध हो भएका भएका देवता हुन् भनिन्छ । त्यसकारण शनिको दुष्ट नजरबाट बच्न शनिबारको उपवास बस्दा शनिदेवको पूजा गर्नुपर्छ । यद्यपि शनिबारको उपवास कुनै पनि समयमा सुरू गर्न सकिन्छ, तर श्रावण महिनामा शनिबारको उपवास सुरू गर्न यसलाई विशेष महत्वपूर्ण मानिन्छ ।

व्रत विधि
ब्रह्मा मुहूर्तामा उठ्नुहोस् र नदीको पानीमा नुहाउनुहोस् । त्यसपछि पीपल रूखमा पानी चढाउनुहोस् । पञ्चमृतको साथ फलामले बनेको शनिदेवको मूर्तिलाई स्नान गर्नुहोस् । यसपछि कालो तिल, फूल, धूप, कालो कपडा र तेल लगाएर पूजा गर्नुहोस् । पूजाको क्रममा शनिको यी १० नामहरू – कोनाष्ट, कृष्ण, पिप्पाला, सउरी, यमा, पिंगलो, रोड्रोटको, बभ्रु, मन्दा, शेनेसर जप गर्नुहोस् । पूजा पछि, सूतको धागाको साथ पीपल रूखको बोटमा सात फन्को बनाउँनुहोस् ।

व्रत कथा
एक पटक स्वर्गमा ’सबैभन्दा ठूलो को हो?’ को प्रश्न मा नौ ग्रहहरु बीच बहस भएको थियो । विवाद यति विस्तार भयो कि एउटा ठूलो युद्ध भयो । निर्णयका लागि, सबै देवताहरू देवराज इन्द्रमा पुगे र भने – ’हे देवराज ! हामीमध्ये सबैभन्दा ठूलोको हो भनेर तपाईंले निर्णय गर्नु पर्छ ? ’ देवताहरूको प्रश्न सुनेपछि देवराज इन्द्र अलमल्ल परे । इन्द्रले भने– ’म यस प्रश्नको उत्तर दिन असमर्थ छु ।

हामी सबै पृथ्वीलोकाको उज्जयिनी शहरका राजा विक्रमादित्यमा हिंड्छौं । देवराज इंद्र सहित सबै ग्रहहरू (देवताहरू) उज्जैनी शहर पुगे । दरबारमा पुग्दा, जब देवताहरूले उनलाई प्रश्न सोधे, राजा विक्रमादित्य पनि केही समयको लागि व्याकुल भए किनकि सबै देवताहरू आ–आफ्नो शक्तिको कारण महान थिए । कसैलाई सानो वा ठूलो भन्दा तिनीहरूको क्रोधको कारण भयानक नोक्सान हुन सक्छ । अचानक राजा विक्रमादित्य एक समाधानको साथ आए र उनले सुन, चाँदी (चाँदी), कांस्य, तामा (तामा), सिसा, रंगा, जिंक, मीका र फलामका विभिन्न धातुका नौ सीटहरू प्राप्त गरे।

धातुको गुणधर्मका आधारमा ती सबै कालाहरू एक अर्काको पछाडि राख्दै उनले देवताहरूलाई आ–आफ्नो सिंहासनमा बस्न भने । देवताहरू बसिसकेपछि राजा विक्रमादित्यले भने– ’तपाईको निर्णय आफैले गरेको हो । जो पहिले सिंहासनमा विराजमान हुन्छ ऊ सब भन्दा जेठो हो । राजा विक्रमादित्यको निर्णय सुनेपछि भगवान् पछाडिको सिटमा बस्दा र आफूलाई सानो सम्झेर रिस उठ्यो र भने – ’राजा विक्रमादित्य! तपाईंले मलाई पछाडि बसेर मेरो अपमान गर्नुभयो । तपाईं मेरो शक्तिको बारेमा सचेत हुनुहुन्न । म तिमीलाई नष्ट पार्छु ।’

शनिले भने– ’सूर्य एक महिनामा एक महिना, चन्द्रमा साढे दुई दिन, मंगलले डेढ महिना, बुध र शुक्र एक महिना, बृहस्पति तेह्र महिनासम्म रहन्छ, तर म कुनै पनि राशिमा साढे सात महिनासम्म रहन्छु । आधा वर्ष (डेढ सती) म मेरो क्रोधसँग ठूलो देवताहरूको दुःख छ । र राम साडे सतीको कारण जंगलमा बस्नुपरेको थियो र रावण साडे सतीको कारण युद्धमा मृत्युको शिकार हुनुप¥यो । राजा! अब तपाईं मेरो क्रोधबाट उम्कन सक्नु हुने छैन् ।’ यस पछि, अन्य ग्रहहरूका देवताहरू खुशीको साथमा छाडे तर शनिदेव ठूलो क्रोधको साथ त्यहाँबाट गए । राजा विक्रमादित्यले पहिले जस्तो न्याय गरे । सबै मानिस र स्त्रीहरू खुशीसित राज्यमा बसिरहेका थिए । केहि दिन यस्तै बित्यो । अर्कोतर्फ, शनिदेवले आफ्नो अपमान बिर्सिएन । विक्रमादित्यबाट बदला लिन एक दिन शनिदेवले एउटा घोडा व्यापारीको रूप लिए र धेरै घोडाहरू लिएर उज्जयिनी शहर पुगे । जब राजा विक्रमादित्यले राज्यमा घोडा व्यापारीको बारेमा खबर सुने, उनले आफ्नो घोडचढीलाई केही घोडा किन्न पठाए ।

घोडा धेरै मूल्यवान थियो। जब अश्वपाल फर्किए र यस बारेमा भनिए, राजा विक्रमादित्य आफै आए र एउटा सुन्दर र शक्तिशाली घोडा मन पराए। घोडाको गति हेर्न राजा त्यो घोडामा सवार भए, र घोडा बिजुलीको वेगमा दौड्यो । राजाले उनीसँग पानी मागे । पानी पिइसकेपछि राजाले आफ्नो औंठी गोठालोलाई दिए । उनलाई बाटो सोधे पछि, उनी बाहिर निस्के र नजिकैको शहर पुगे ।

सेतको पसलमा बसिरहेको बेला राजाले विश्राम गरे । जब सेतले राजासँग कुरा गरे, तब राजाले उनलाई भने कि म उज्जयिनी शहरबाट आएको हुँ। राजा केहि समयको लागि पसलमा बसेको कारण सेठ जीको धेरै बिक्री भयो । सेतले राजालाई ज्यादै भाग्यशाली ठाने र खुसीसाथ उनलाई खानाको लागि आफ्नो घरमा लगे। सेतको घरमा एउटा पेगमा सुनको हार झुण्डिएको थियो। राजालाई त्यो कोठामा छाडेर सेठ केही समयको लागि बाहिर निस्के । त्यसपछि एक आश्चर्यजनक घटना भयो। राजालाई देखेर पेगले सुनको त्यो हारलाई निल्यो । जब सेठ कोठामा फर्किए र हार हराएको देखे, उनले राजालाई चोरी भएको शंका गरे किनभने राजा त्यस कोठामा एक्लै बसिरहेका थिए। सेतले आफ्ना नोकरहरूलाई भने कि यस विदेशीलाई डोरीले बाँधेर शहरका राजा कहाँ लैजाऊ । जब राजाले विक्रमादित्यलाई हारको बारेमा सोधे, तब उनले भने कि त्यो खम्बाले उनलाई देखेर हार मानेको छ।

यसमा राजा क्रोधित भए र चोरीको अपराधमा विक्रमादित्यको हात र खुट्टा काट्ने आदेश दिए । राजा विक्रमादित्यले उनका हात र खुट्टा काटेर सहरको सडकमा छोडियो । केही दिन पछि एउटा टेलरले उनलाई उठायो र उसलाई लिएर उसको घरमा लग्यो र उसको क्रशरमा बस्यो। राजाले आवाज दिएर गोरुहरू चलाउँदै थिए। यसरी तेलीको साँढे दौडिन थाल्यो र राजाले खानेकुरा प्राप्त गर्यो। वर्षाको मौसम शनिबारको क्रोधको आधा शताब्दी पछि शुरू भयो । एक रात राजा विक्रमादित्य मेघ मल्हार गाउँदै थिए जब सहरका राजाकी छोरी राजकुमारी मोहिनी टेलिको घरबाट रथमा सवार भएर गइन्। जब उनले मेघ मल्हार सुने, उनले यो धेरै मन पराए र नोकर्नीलाई पठाए र गायकलाई ल्याउन भने । नोकर्नी फर्केर आइन् र राजकुमारीलाई ल अचष्रगडो राजाको बारेमा सबै कुरा बताइन्।

राजकुमारी उनको मेघ मल्हारबाट एकदमै मोहित भइन्। तसर्थ, सबै कुरा थाहा पाएपछि, उनले अशक्त राजासँग विवाह गर्ने निर्णय गरे । जब राजकुमारीले यो कुरा आफ्ना आमाबाबुलाई बताइन्, तिनीहरू छक्क परे। रानीले मोहिनीलाई बुझाइन्– ’छोरी! तपाईको भाग्यमा यो एक राजाको रानी हुन लेखिएको छ। त्यसोभए त्यो अपाङ्ग व्यक्तिसँग विवाह गरेर तपाईं किन आफ्नो खुट्टामा बन्चरो बनाउँदै हुनुहुन्छ? ’ राजकुमारीले उनको जिद्दी छोडिइन। आफ्नो जिद्दी पूरा गर्न, उनले खान बन्द गरे र आफ्नो ज्यान गुमाउने निर्णय गरे ।

अन्ततः राजा र रानीले अपांग विक्रमादित्यसँग राजकुमारीसँग विवाह गर्न बाध्य भए। विवाह पछि राजा विक्रमादित्य र राजकुमारी तेली घरमा बस्न थाले। त्यही रात, सपनामा शनिदेवले राजालाई भने, ’राजा, तपाईंले मेरो क्रोध देख्नुभयो । केही सोचिसकेपछि शनिदेवले भने– राजा! म तपाईंको प्रार्थना स्वीकार गर्दछु। जो मेरो, पुरुष र महिलाको पूजा गर्छ, शनिबारको उपवास राख्दछ र मेरो उपवासको कथा सुन्छ, मेरो दया उसमा रहनेछ । जब राजा विक्रमादित्य बिहान उठे, उनको हात खुट्टाहरू देखेर राजा एकदमै खुसी भए।

उनले आफ्नो हृदयमा शनिदेवलाई दण्डवत् गरे। राजकुमारी पनि राजाको हात र खुट्टा सुरक्षित र ध्वनि देखेर छक्क परिन्। त्यसपछि राजा विक्रमादित्यले आफ्नो परिचय दिदै शनिदेवको रिसको सम्पूर्ण कथा सुनाए । जब सेतलाई यो कुरा थाहा भयो, उनी भागेर तेलीको घरमा गए र राजाको चरणमा घोप्टो परेर क्षमा मागे। राजाले उनलाई माफ गरे किनभने यी सबै घटनाहरू शनिदेवको क्रोधको कारण भएको थियो ।

सेतले राजालाई आफ्नो घरमा ल्याए अनि उनलाई खुवाए। बेलुकाको खाना खाँदा त्यहाँ एउटा अचम्मको घटना भयो। सबैजनालाई हेर्दै, त्यो पेगले हारमा थुक्यो। सेत जीले पनि आफ्नी छोरीलाई राजासँग विवाह गरे र धेरै सुनका गहना, पैसा आदि दिएर राजालाई पठाइदिए । जब राजा विक्रमादित्य राजकुमारी मोहिनी र सेठकी छोरीसँग उज्जैनी पुग्नुभयो, सहरका मानिसहरूले उनलाई हर्षले स्वागत गरे। भोलिपल्ट राजा विक्रमादित्यले सम्पूर्ण राज्यलाई घोषणा गरे कि सबै देवताहरु मध्ये शनिदेव सर्वश्रेष्ठ नै हुनुहुन्छ। प्रत्येक पुरुष र महिलाले शनिबार उपवास राख्नु पर्छ र द्रुत कथा सुन्नुपर्दछ । राजा विक्रमादित्यको घोषणाबाट शनिदेव एकदमै खुसी भए। शनिबारको उपवास र द्रुत कथा सुनेको कारण शनिदेवको कृपाबाट सबै व्यक्तिको इच्छा पूर्ण हुन थाल्यो। सबै खुशीसँग बस्न थाले।