किन गरिँदैन ब्रह्माको पूजा ?

हिन्दु धर्ममा विष्णु, महादेव, शक्ति जस्ता देवी-देवताको पूजा आराधना गरिन्छ, मन्दिरहरू बनाइन्छ । मूर्तिहरू बनाइन्छ । तर, ब्रह्मा भगवान्‌को भने न मन्दिर बनाइन्छ, न त पूजा नै गरिन्छ । हिन्दु धर्मशास्त्रका अनुसार, आर्या अथवा वेदिक परम्पराका मानिसहरूले उनको पूजा आराधना गरेको इतिहासमा पाइन्छ । तर जब आर्य सभ्यताको अन्त्य भयो, वेदिक क्षेत्रीयहरूको पनि राज चल्न छोड्यो । फलतः उनीहरूका देवता ब्रह्माको समेत पूजा–आजा हुन कम हुन थाल्यो ।

तर, ब्रह्माको पूजा नहुनुमा यो मात्रै कारण हुन नसक्ने धर्मशास्त्रीहरू बताउँछन् । जबकि उनकै सहयात्री सरस्वतीको कति धेरै पूजा हुन्छ भने उनको नहुनुमा त पक्कै ठुलो कारण हुनुपर्ने उनीहरूको विश्वास छ । पुराणका अनुसार त्रिमुर्ती भएर पनि पूजा नहुनुमा ब्रह्मा भगवानले श्राप पाएर हो भनेर पनि उल्लेख गरिएको छ । वेदिक रितीअनुसार ब्राहमणलाई पनि धरतीका देवता भनेर उल्लेख गरिएको छ । तर, धार्मिक ग्रन्थमा त्यति धेरै उल्लेख गरिए पनि उनीहरूको पूजा कतै पनि हुँदैन । ठ्याक्कै त्यसैगरी, सृष्टिकर्ता भए तापनि ब्रह्मा भगवान्‌को पूजा नगरिएको पाउन सकिन्छ ।

त्यहाँ ब्रह्माजी को धेरै मन्दिरहरु छन्, तर मात्र प्रसिद्ध मन्दिर, राजस्थान मा छ । शैव र शक्ति अगम संप्रदाय जस्तै, त्यहाँ पनि ब्रह्मा को पूजा को एक विशिष्ट संप्रदाय हो, जो लोकप्रिय रूप मा वैखान संप्रदाय को रूप मा परिचित छ । माधव संप्रदायका मूल आचार्यलाई भगवान ब्रह्मा मानिन्छ । यसैले, उडुपी जस्तै मुख्य मधपीठहरुमा उनीहरुको पूजा गर्ने एक विशेष परम्परा छ। अक्सर देवताहरु र राक्षसहरु को तपस्या मा ।

उनीहरुलाई सबैभन्दा धेरै पूजा गरिन्छ । तर लोकप्रिय समाजमा कसैले उनको पूजा गर्दैन, न त उनको नाममा कुनै उपवास वा चाडपर्व छ । किन यस्तो छ ? यसका धेरै कारणहरु दिइएको छ । जान्नुहोस् मुख्य तीन कारणहरु…

पहिलो कारण- ब्रह्माजीले पुष्करमा यज्ञ गर्नुपर्‍याे र त्यसबेला उनकी श्रीमती सावित्री उनीसँग थिइनन् । उनकी पत्नी सावित्री समय मा यज्ञ को ठाउँ मा पुग्न सकेनन् । यज्ञको समय सकिँदै थियो । यसैले ब्रह्माजी एक स्थानीय चरवाहा बाला गायत्रीसँग विवाह गरे र यज्ञ मा बसे । इतिहास अनुसार, यो गायत्री देवी राजस्थान मा पुष्कर को एक निवासी थियो, जो वेद मा राम्रो जानकार को लागी प्रसिद्ध थियो र एक जात थियो । सावित्री ढिलो आइपुगिन् । तर यज्ञमा उनको ठाउँमा अरु कुनै महिलालाई देखेर उनी क्रोधले पागल भइन् । उनले ब्रह्माजीलाई श्राप दिइन् कि यस पृथ्वीमा कहीं पनि तिम्रो पूजा हुनेछैन । सावित्रीको यो रूप देखेर सबै देवताहरु डराए । उनलाई आफ्नो श्राप फिर्ता लिन आग्रह गरे । जब क्रोध शान्त भयो, सावित्रीले भनिन् कि यस पृथ्वीमा पुष्करमा मात्र तिम्रो पूजा हुनेछ । यदि अरु कसैले तपाइँको मन्दिर बनाउँछ, यो नष्ट हुनेछ ।

भगवान ब्रह्माले पुष्कर तालको किनारमा कार्तिक शुक्ल एकादशीदेखि पूर्णमासीसम्म यज्ञ गर्नुभएको थियो, जसको स्मृतिमा यहाँ प्राचीनकालदेखि कार्तिक मेला भइरहेको छ ।

दोस्रो कारण- यद्यपि उनी मुख्य देवता हुन्, उनको पूजा धेरै कम छ । दोस्रो कारण यो हो कि जब भगवान शिवले विष्णु र ब्रह्मालाई ब्रह्माण्डको बारेमा थाहा पाउन पठाउनुभयो, ब्रह्मा फर्केर आए र शिवलाई असत्य शब्दहरु भने ।

तेस्रो कारण- विश्व पिता ब्रह्माजी को शरीर उज्ज्वल र आकर्षक थियो । उनको मनमोहक रूप देखी मोहिनी नामक स्वर्गीय अप्सरा मोहित भए र उनी समाधिमा लीन ब्रह्मा जी को नजिकै आसनमा बसे । जब ब्रह्माजीको निद्रा भङग भयो, उनले मोहिनीलाई सोधे, देवी! तिमी स्वर्ग त्यागेर मेरो नजिक किन बसिरहेका छौ ? मोहिनीले भनिन्, ’हे ब्रह्मदेव! मेरो शरीर र दिमाग तिमीलाई माया गर्न थालेको छ । कृपया मेरो माया स्वीकार गर्नुहोस् । ’ ब्रह्माजीले मोहिनीलाई उसको कामना हटाउन नैतिक ज्ञान दिन थालिन्, तर मोहिनीले ब्रह्माजीलाई कामुकता देखाएर उनीतिर विचलित पार्न थालिन् । ब्रह्माजीले आफ्नो मोह बाट बच्नको लागी आफ्नो ईष्ट श्रीहरि को याद गर्न थाले । एकै समयमा सप्तरीषीहरु ब्रह्मलोक मा आइपुगे । ब्रह्माको नजिक मोहिनीलाई देखेपछि सप्तरीषीहरुले उनलाई सोधे, “यो विवाहको अप्सरा तिम्रो साथमा किन बसिरहेको छ ?“

ब्रह्माजीले भन्नुभयो, ’यो अप्सरा नाच्दै थकित थिई र छोरी आराम गर्न मेरो छेउमा बसिरहेकी छिन् ।’ सप्तरीषीहरु लाई योग को शक्तिसँग ब्रह्माको झुटो भाषाबारे थाहा भयो र एक मुस्कानसँग त्यहाँ बाट बिदा भया । ब्रह्माजीको यस्तो वचन सुनेर मोहिनी धेरै क्रोधित भइन् । मोहिनीले भनिन्, म चाहन्छु कि तिमी मेरो कामको इच्छा पूरा गर र तिमीले मलाई छोरीको दर्जा दियौ । तपाइँ आफ्नो दिमाग मा नियन्त्रण भएको मा धेरै गर्व छ, यही कारणले तपाइँ मेरो प्रेम अस्वीकार गर्नुभया । यदि म तिमीलाई मेरो सारा हृदयले माया गर्छु, तपाईं संसारमा पूजा गरिने छैन ।